ПРЕДГОВОР
Сиве почти песни се слушани од жени; седмата од них част се собрани одвосточните, и другите од западните ст’рни, имено: од, Панаѓуриште, Софија,Струмнишко, Кукушко, Воденско, Костурско, Велешко, Дебарско, Прилепско,Охритско, Струшко и Битолско.Најповике песни се собрани од Струга, Прилеп,Кукуш и Панаѓуришта.Богатсвото од песните је неисцрпано.В Стр,уга с’де еднадевојка ни каза до сто и педесет прекрасни песни, од кои повике јуначки.Така исите почти Прилепски една стара жена ги каза.Препишвеештем толку песни,мислит човек че се исцрпи сето ботатство; но кога поминвит во друга махала, тамонахожат много други песни, како од нов извор.За това требит да чекаме оште многудруги да се прикладат на овие песнти, ако љубопитен човек издирвит това.Најповике песни се слушани в Струга од Депа Кавајова, в Прилеп од Ѓурѓа Котеа; вПанаѓуриште од Хаџи Марија Х.Томова.– Од, сите најголема благодарност за товаобштеполезно собрание заслужили со искреното им усердие г.В.Чолаков, којснабди нас со сите почти песни от восточните стрни; и г.Р.Жинзифов, коинајповике ни помогна со песни и обичаи од западните стрни.
После песните се прикладени обичаи свадбени и годинешни, секаквиверованија, игри, пословици, преданија, гатанки, и собствени народни имина.Огромността од книгава не позволи да се печатат Б.слова, и песните со ноти.
Правопис употребихме по возможноста најлесен и најсходен сопроизношението од словата; напр.вместо трите букви , ъ, ь @ каи имает еднаквопроизношение, употребихме една .@; напр.сжнце, с@рце, р@ка, вм.съoнхуе, с-ърчуе, ръка.К’де по грам.правила се пишит , , но се пiроизносит а, се употребипоследново.Еднакво се грижехме да предадиме верно народното произношение, покое се воднт тукаш ниот пра:вопис; напр.млат-ъ, нотъ, ретъ, мегю, бракя; и др.вм.младъ, нодъ, редъ, медъ, братъя.Еднакво човекотъ или човhк-@тъ, вм.човhкъ-тъи др.Апострофот се употреби; к’де по наречијај се исфрљает букви; нaпр.не’ hста,‘уба’а, ду’о’и, зме’о’и, отъ, напр’амъ, до’итъ, зе’итro на’hтъ, и др.вм.невhста,хубава, духови, змехови, xотъ (ходъ), напрвамъ, дойдити, земитъ, найдатro и др.Писахме \, (не\) вин.пад.за одличие од мест.на првото лице; освем тие друго (соударение) је сојуз.Ударението и апострофот се употребиха за одличие и на другислова, кои имаøет еднакво произношение; напр.се помог.глагол (сетъ, с@); ‘се(все).– Си́ помог.глагол (сумъ, си); ‘си (вси); си (без удар.и апост.) местоимение.–Ни (намъ); ни отрицателно наречие.Не́(нас ъ); не (без удар.) отр.наречие И́ (со уд.)дат.пад.вм.нейдзh; ‘и (ьи, ги); и (без удар).сојуз – Е, h, вм.> (без удар.) дат.пад.(и, нейзh).–h-от сторен од я, се употребвит к’де по други поднаречија имат я; оштена дат.пад.и сегдека се произносит како е; напр.невhста (невяста), голhма(голяма), нейдзh, менh; и др.се произносит невеста, голема, нейдзе, мене; освемh(и, нейдзh) кое секога се произносит како ….h употребихме и во треќото лице одмнож.число, напр.нишhтrъ, nihтъ и др.Оште та (тебе); та́ u да́ (со уд.) сојузпред,.; да (без уд.) сојуз; нема (= да не); нема (-= не има); нhма (няма) и др.Соударение оште је назначен, винит.падеж, кога не можит лесно да се узнаит кој јевин.падеж; напр.Разделина́майка плетитъ; тoгa коня дете́ми го учитъ и др.
В песните се употребват падежи дателни, винителни, и творителни едни п’ти вонајстариот им вид; напр.брату, брата; кoию, коня; викомъ, гласомъ; зме’отому,ратаетого, чоhвкатога; и, Бояни и др.Еднакво и в разговорниот јазик, особено всобствените имина, тие падежи од единст.число (в.местопим.и во множ.) седовардиха, напр.Николу, брата, кумотому, човhкотому, човhкатого (в Струга);викомъ; мhне, h, нейдзh, неймъ, нихъ; и др.– Други достазамечателниупотребленија од падежите се стретват, имено местоименијата, кои по време,склопени на конец со коренот, сториха окончанието (кое со премененијата си чинитпадежите), тие местоименија да се отдалечени од словата, на кои се односат какопадежи; напр.Стоян h майка велеше, вм.майка-h (майкh); майка Павелъ мупредумвитъ; да гo видиш твойга брата, еднакво: како майка ке h кажамъ,(майкh); бhла Яна h притекна (Янh); и говорит ‘уба’а .Янh ; (тога коня дете мигo учитъ; помоли ся свhти Петру): u cu > венча Бояна (Боян@, ) и др.
Член од м’шкиот род се употребвит , @Ú˙, атъ, о, отъ.Се употребват 1) .@Ú˙ – покрај Дунавските места до Трновско; 2) атъ – покрај Балканските севернистърни; 3) а – на обете стърни од Балканот, особено во Тракија; 4) о – од Серско,доходвеештем до Кукушко, по д’лжината од Родопи до Самоковско, (Софијско) и сеизвртвит до северните стърни од Македонија; 5) отъ – на сите други западни ст’рни,како Охридско, Прилепско, Битолско, Множ.число од, м’шткиот и женскиот род те(во сите западни ст’рни), а тh (т…) или ти (во восточните).
Погоре казахме че сиве почти песни се слушани од жени.Това, мислиме, кеприносит в удивление секого, кој не знаит од близу нашиот народ; за това не кебеше несовместно, ако нешто се речит за народното хоро, това училиште, к’де сеусовршенствувала народната ни поезија.B Струга на неголемите праздници в секојамахала се чинит хоро; а во големите, како Велигден, Ѓургевден и др.сите моми себерат на некоја градина надвор од варошот и чинет едно д’лго хоро, кое водиттанчарката со некоја песна.Половина од хорото је помогвит на пеењето, а другата половина преземвит секои стих дури да се свршит песната.Тога хороводката или танчарката уст’пвит местото си на другата мома, којаје до неја, и која зафаштат да водит хорото; а таја се фаштат на крајот.Кога сесвршит другата песна, пак втората хороводка се фаштат на крајот, а таја што је понеа се чинит хороводка; и така со ред сите моми се чинат хороводки неколку п’ти,ако хорото се прод’лжи много време.Но обикновено танецот повике водат тајамома, која имат хубав глас и знаит многу песни.Танците оште се чинат под звукотод гајдата, или други свирби, на кои малу по малу фати да отст’пвит место пеењето.Такви народни хора се чинеле и в другите градишта како в Охрид и Битоља и др.,к’де влезе порано употреблението од свирбата.В Струга пред неколку години воголемите празници хорото се чинешe околу црквата, к’де се виеха три хора; едно оддевојки, друго од невести, трето од јунаци.Во Кукуш на Велигден еднакво се бератна едно место, к’де момите играет на две или три хора, кои на играњето се здружватна едно много љубопитно.Сите моми двесте, триста или повиќе ситно подтрчватедновремено и беспогрешно, (кога се слушат шум д’лг и едномерен); а после тричекори медлено едновремено се враштает, и по с’та д’лжина се слушат едномерентропот од чевлите им.
Еднакви хора се чинат и во восточните стърни, но повеликолепни в големитесела.В Панаѓуриште (по сведението на г.В.Чолакова) в секој празник в четиритемахали се чинит по едно хоро, кое обикновено се вршат со песна или гајда.Час предзахождањето од с’нцето момите се распуштат, и пак секоја по махалата со котли илистовна се собират на определена и за хоро способна чешма, к’де вторично зафаштаетхорото, кое се прод’лжават половина час.На едно обшто хоро се собирает момитекога водат некоја мома за венчање.Тамо пречекват другарката им, како да искатпоследни п’т да ја видат между ниx, и после да ја попратат в невестинскиот кр’г.Дури се свршит венчањето и излезат од црков, момите надвор продолжавает хорото,после разходит секоја дома.Тие моми, кои обикновено водат хорото, и знајат многупесни се една или две в едно село или градиште.Од такви хороводки се собранинајповикето од тие песни.Петнаесетина се слушани од слепци (вид.29, 30, 38, 47,50, 55, 101, 143, 173 и неколку други).
Песниве се разделени на самовилски, црковни, јуначки, овчарски, жаљовни,смешни, љубовни, свадбени, лазарски и жетварски.На јуначките подходатсамовилските, црковните и овчарските; на љубовните сите други.(До самовилскитесе кладени песни под име „други стари“, во кои повике се представјат да говоратдрвата, птиците и други животни).Това разделение во строга смисл не је довардено.Од неколку песни сме избрали похарната.Еднакви песни се кладени едни п’ти двеили три, кога обете или трите по поднаречието или содржанието им се љубопитни.Меѓу песните во некои живо се отражават глобока старина со верованија, кои сеодносит дури на предхристијанските времина; во други тие се смешани со поновиидеи; и така една част од песната принадлежит на стари, друга нанови времина; а во други се огледвит старината под ново облекло.Во обште сивепесни, освен неколку малобројни, имает печат од народното просто, јасно и силнотворчество, кое така живо трогат срцата ни.Народот наш в најголемата простотаразвил в себе си божевата умствена дарба; тој чрез земледелието приближен доприродата, живјат в секогашни сношенија со неа, така да речиме, се разговорвит сонеа, се одушевљават от неа и црпит тие богати изреквења, кои така силнопоражавает нас со необикновената им хубавина и виразителност.И чужите песни,по народниот дух изречени, имает своите красоти; а кога поминват у нас, без да сеслејат со народниот дух, како това се чинит во нови по подражание преземанипесни, тога произлетвит нелепост, која доходвит до отвраштение.
Народните песни се показаљка на степенот од умственото развитие однародот и огледало на неговиот живот.Народот в песни изливат чувствата си, в нихувековечвит животот му и давнешните му подвиги, в них находвит душевна храна иразвлечение; затова в жаљба и в радост, на свадба и хоро, на жетва и грозјебрање, навезање и предење, по поле и по гори, штедро изливат песните како од богат извор;затова можит да се речит, че народот је секогашен и велик певец.У народите, со којтрј живеал во соседство или смешан, се сретват еднакви песни; напр.у Власите(Цинцарите, пес.73), у Грците (песн.200); [еднакво Краковска песна (вид.262)].Нонајповике песни сходни имат с хорвато-србските, особено тие, кои се вртат околувремето од Марка Крале и современите му герои.По разнообразните обстојателства,кои се искажват, се употребват и разни стихови к’си и д’лги; така се стретват редовисо четири, пет, шест, седум, осум, девет, десет, единаесет, дванаесет, тринаесет,четиринаесет и петнаесет слогови.Од сите најповике се употребва десетосложнитеи осмосложните; и обете, кога ударението имает на вториот слог, призимаетнеобикновена живост и сила.Десетосложните принадлежат на јуначката(епическата) епоха.Осмосложните је преход од неа на понови времина, во кои сепројавили силни секакви движенија; затова и осмосложниот, особено когаударението је на вториот слог, је лек и бистр како секавица и силен како рофја(гром).Обете се употребват за јуначките песни; а осмосложниот по лехкоста мупреходит в љубовните, в кои најповике се употребвит; еднакво и десетосложниот помедлената му равноумереност преходит во други.Четирисложниот ишестосложниот се употребват со еднакво течење на бистри и лесни изреквења.Дванаестосложниот повике се употребвит со еднакво соразмерна бистрота нажаљовни искажувања (вид.229, 169, 232 и др.); еднакво и четиринаестосложниот,но со заметна медленост (вид.218, 224).